Balneoterapia

Spis treści

ROZDZIAŁ 1. BALNEOTERAPIA
1.1. Historia balneoterapii
ROZDZIAŁ 2. LECZNICZE WODY MINERALNE
2.1. Jak powstają wody mineralne?
2.2. Zawartość pierwiastków w wodach mineralnych
2.3. Rodzaje wód mineralnych
2.4. Kąpiele lecznicze
2.4.1. Kąpiele solankowe
2.4.2. Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe
2.4.3. Kąpiele kwasowęglowe
2.4.4. Kąpiele radoczynne
2.4.5. Kąpiele perełkowe
2.4.5. Kąpiele w wannie z hydromasażem
2.4.6. Kąpiele wirowe – masaże wirowe kończyn górnych i dolnych
2.5. Gimnastyka w wodzie
2.6. Inhalacje
2.7. Wpływ wodnych zabiegów na organizm ludzki
2.8. Kuracje pitne wodami mineralnymi
ROZDZIAŁ 3. PELOIDY
3.1. Termiczne działanie zabiegów borowinowych
3.2. Mechaniczne działanie zabiegów borowinowych
3.3. Chemiczne działanie zabiegów borowinowych
3.4. Fizjologiczne działanie zabiegów borowinowych
3.5. Metodyka wykonywania zabiegów borowinowych
3.5.1. Kąpiele borowinowe
3.5.2. Okłady (zawijania z pasty borowinowej)
3.5.3. Zawijania borowinowe (tradycyjne)
3.5.4. Kąpiel siarczkowo-borowinowa
3.6. Wskazania do stosowania zabiegów borowinowych
3.7. Przeciwwskazania do stosowania zabiegów borowinowych
ROZDZIAŁ 4. KLIMATOTERAPIA
4.1. Cel klimatoterapii
4.2. Regiony klimatyczne w Polsce
ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA

Rozdział 1. Balneoterapia

Balneoterapia z łac. balneum – kąpiel i grec. therapeja – leczenie, jest działem fizjoterapii zajmującym się zabiegami rehabilitacyjnymi oraz działem balneologii, zajmującym się leczeniem uzdrowiskowym, wykorzystującym naturalnie występujące czynniki. Do tych czynników zalicza się wody lecznicze (o różnych temperaturach), zawarte w nich gazy oraz borowiny (peloidy). Podstawą balneoterapii jest wiedza o mechanizmach działania wymienionych czynników na organizm człowieka oraz znajomość szczegółowych wskazań i przeciwwskazań lekarskich. Balneoterapia jest grupą zabiegów, jedną z najbardziej charakterystycznych dla ośrodków SPA, ale i poza nimi znajduje szerokie zastosowanie. W skład balneologii wchodzi oprócz balneoterapii jeszcze balneochemia i balneotechnika. Balneochemia zajmuje się chemią naturalnych tworzyw uzdrowiskowych, a balneotechnika całokształtem spraw technicznych związanych z przygotowaniem i wykonaniem zabiegów z ich użyciem.

1.1. Historia balneoterapii
Balneoterapia jest jedną z najstarszych gałęzi medycyny. Została rozwinięta na szeroką skalę przez Rzymian. Stosował ją m.in. Hipokrates. W Starożytności kąpiele były znanym zabiegiem leczniczym, picie wód leczniczych zaczęto wprowadzać w XVII w. Za przełom w rozwoju nowoczesnej balneoterapii, który nastąpił dzięki Vincenzowi Priessnitzowi można uznać XVIII i XIX wiek. Vincenz Priessnitz uznawany był za kontynuatora i wskrzesiciela metod hydroterapii na obszarze ówczesnych Niemiec i Austrii. Od 1820 roku zaczął propagować kurację z użyciem zimnej wody polegającą na: okładach, brodzeniu po kolana, polewaniu części ciała, gwałtownym chlustaniu z cebrów na pacjenta, kąpielach lub zraszaniu całego ciała. Zabiegi te połączone były ze spacerami w górzystym terenie oraz tak zwanymi kąpielami powietrznymi. W roku 1822 V. Priessnitz założył pierwszy na świecie instytut leczenia wodą w miejscowości Jesenik. Metody Priessnitza nie były w żadnym stopniu nowatorskie (były raczej kontynuacją i rozwinięciem istniejących już metod), przyczyniły się jednak w znacznej mierze do spopularyzowania metod wodolecznictwa. Priessnitz "wszedł" na stałe do zasobów języka polskiego, to właśnie od niego w spolonizowanej formie wywodzi się słowo prysznic. Za twórcę balneoterapii i balneologii w Polsce uznaje się Józefa Konrada Dietl'a – lekarza internistę, badacza polskich wód leczniczych, który w znaczny sposób przyczynił się do rozwoju Krynicy i powstania infrastruktury uzdrowiskowej m.in. w Żegiestowie, Rabce, Szczawnicy i Iwoniczu. Z kolei Jan Norbert Żniniewicz - balneolog, pionier nowoczesnej akwaterapii w Polsce, w roku 1908 w Poznaniu założył zakład wodoleczniczy, w którym zastosował nowe metody leczenia i wyleczył ponad 30 tysięcy osób.

Rozdział 2. Lecznicze wody mineralne

„Wodą leczniczą jest woda podziemna, bakteriologicznie i chemicznie bez zarzutu, o niewielkich wahaniach składu chemicznego i właściwości fizycznych, uznana za leczniczą przez Ministra Zdrowia, na podstawie udowodnionego badaniami naukowymi lub długotrwałą obserwacją lekarską działania leczniczego". Do leczniczych wód mineralnych zalicza się te wody, które na 1 dm3 zawierają powyżej 200 miligramów mikroskładników takich jak: siarczany, chlorki, węglowodany (aniony „-"); sód, wapń, magnez (kationy „+").
Leczniczymi wodami mogą być również wody mineralne o mniejszej całkowitej zawartości składników mineralnych, lecz zawierające określone ilości jednego lub kilku stałych składników, lecz wówczas określa się je mianem słabo zmineralizowanych wód swoistych. Wody mineralne można podzielić pod względem ciśnienia osmotycznego na izoosmotyczne (o ciśnieniu równym temu, jakie posiada 0,9% roztwór NaCl), hipoosmotyczne (ciśnienie osmotyczne niższe niż roztworu 0,9% NaCl) i hiperosmotyczne (ciśnienie wyższe niż roztworu 0,9% NaCl). Można je również podzielić ze względu na odczyn wody – na wody kwaśne (pH<7,0), zasadowe (pH>7,5) oraz obojętne (pHśą=7,0-7,3).
Do wód leczniczych zalicza się również wody, które zawierają mniej składników mineralnych niż 200 mg w dm3, ale mają właściwości lecznicze ze względu na temperaturę wyższą od 20°C (293 K) w źródle. Są to wody cieplicze lub termalne, nazywane wodami akratotermalnymi. W zależności od ich temperatury można podzielić je na hipertermalne (od 20-35°C, homeotermalne (od 35-40°C) i hipertermalne (powyżej 40°C).
Wody podziemne w zależności od miejsc zalegania i otoczenia mają różne właściwości lecznicze. Na stopień mineralizacji i skład chemiczny ma wpływ środowisko skalne, głębokość złoża oraz czas przebywania w nim wody. Wody podziemne klasyfikuje się na podstawie procentowej zawartości minerałów, czyli ilości osadu uzyskanego z odparowania 1 litra wody. Na tej podstawie klasyfikuje się je na trzy grupy:
* wody naturalne i słodkie, które zawierają mniej niż 0,5 g osadu na 1l wody;
* akratopegi, które zawierają osad w przedziale od 0,5 g do 1 g na 1l wody;
* wody mineralne, które zawierają ponad 1 g osadu na 1l wody.
Balneoterapia obejmuje zabiegi lecznicze takie jak: kąpiele, masaż podwodny, natryski, irygację, łaźnie parowe, gimnastykę w wodzie, kuracje pitne, inhalacje (wziewania) oraz przepłukiwania. Zabiegi balneoterapeutyczne podzielić można na: zabiegi wodami mineralnymi oraz kąpiele – solankowe, kwasowęglowe, siarkowodorowe, ozonowe i radoczynne. Kąpiele ze względu na rodzaj można podzielić na całkowite, częściowe oraz na indywidualne (w wannie) i zbiorowe (w basenie, w naturalnych zbiornikach na otwartej przestrzeni). Do zabiegów przy użyciu wód leczniczych zalicza się także kuracje pitne.
Według Straburzyńskiego do kąpieli leczniczych zalicza się tylko kąpiele przy użyciu tworzyw uzdrowiskowych tj. wód leczniczych, towarzyszących im gazów oraz peloidów. Natomiast do sztucznych kąpieli zalicza się kąpiele w roztworach różnych soli w wodzie gospodarczej oraz gazach technicznych.
Według Pratzela i Schnitzera do kąpieli medycznych zaliczają się kąpiele w naturalnych tworzywach uzdrowiskowych, kąpiele w wodzie, w której rozpuszczono naturalne tworzywa uzdrowiskowe oraz kąpiele w wodzie z dodatkiem roślin leczniczych.

2.1. Jak powstają wody mineralne?
Większość wód mineralnych powstaje w następstwie krążenia wody w układzie atmosfera – hydrosfera - litosfera, podczas którego nasycają się rozpuszczonymi w czasie tej „wędrówki" substancjami mineralnymi i gazami. Genezę powstawania wód mineralnych można przedstawić następująco – wody opadowe przedostając się do szczelin skalnych tworzą zamknięte złoża. Składniki chemiczne zawarte w skałach są wypłukiwane przez wodę powodując nasycenie jej minerałami. Rodzaj podłoża skalnego decyduje o tym, jakie składniki mineralne nasycą wodę, np. skały wapienno-magnezowe dostarczają wodzie jonów: Mg2+ i Ca2+.
Siła infiltracyjna wody zależy od stopnia nasycenia jej CO2, w zależności od stężenia może mieć właściwości słabego kwasu węglowego, który stopniowo rozpuszcza niektóre składniki skał.

2.2. Zawartość pierwiastków w wodach mineralnych
Wody mineralne z różnych źródeł zawierają większe lub mniejsze stężenie wszystkich pierwiastków występujących w przyrodzie. Należą do nich makroelementy, takie jak: wodór, tlen, węgiel, sód, siarka, magnez, potas, wapń, chlor, brom, mangan, jod i żelazo; mikroelementy – bor, lit, cynk, miedź, fosfor, arsen, kobalt, chrom, srebro, ołów, bor i nikiel; pierwiastki śladowe – złoto, rtęć i rubid, jak również pierwiastki promieniotwórcze – radon, rad, uran, tor i toron. Klasyfikacja mineralnych wód leczniczych oparta jest na ilości występujących w każdej wodzie leczniczej anionów: wodorowęglanowego, chlorkowego, siarczanowego oraz kationów: sodowego, potasowego, wapniowego i magnezowego. Na podstawie zawartości większej niż 20 miliwalprocent danych jonów woda otrzymuje odpowiednią nazwę.

2.3. Rodzaje wód mineralnych
Czynnikami kwalifikującymi wody mineralne do poszczególnych grup jest wydajność źródeł i skład chemiczny, który zależy od warunków atmosferycznych, głębokości złoża, rodzaju podłoża skalnego i ukształtowania terenu.
Wody mineralne można podzielić na następujące grupy:
- wody siarczkowe – które zawierają w 1l ponad 1 mg siarki ogólnej, dającej się oznaczyć jodometrycznie
- wody słonawe (brakiczne) – podziemne o mineralizacji ogólnej w przedziale 3-10g/l
- wody słonawe – podziemne o mineralizacji od 10g/l-35g/l, najczęściej są to wody proste typu Cl-Na, lub złożone typu Cl, SO4, HCO3, Na, Mg
- wody glauberskie – lecznicze siarczanowo – sodowe, w których zawartość jonu siarczanowego i sodowego są większe niż 20 % sumy anionów i kationów
- wody gorzkie – lecznicze siarczanowo – magnezowe w których zawartość magnezu wynosi ponad 20 % sumy mvali kationów
- wody chłodne – mające temperaturę od 5-20°C
- wody ciepłe (termalne) – mające temperaturę powyżej 20°C
- wody gorące – podzielne, mające temperaturę 37-42°C
- wody bardzo gorące – mające temperaturę od 42-100°C
- wody wrzące – są to wody gejzerów
- Szczawy – pochodzenia infiltracyjnego, nasycone CO2 w ośrodku skalnym na dużej głębokości. Są to wody typu wodorowęglanowo-ziemno-alkanicznego, które mogą też być wzbogacone w związek żelaza.
- Zubery – o wysokiej mineralizacji i złożonym składzie chemicznym, są to szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe lub wodorowęglanowo-sodowe. Powstają one z mieszania się reliktowych solanek ze szczawami pochodzenia infiltracyjnego.

2.4. Kąpiele lecznicze
Kąpiele lecznicze ze względu na rodzaj medium zabiegowego można podzielić na: solankowe, siarczkowo-siarkowodorowe, ozonowe, kwasowęglowe oraz radoczynne. Ze względu na pochodzenie – naturalne (z wykorzystaniem wód źródlanych) i sztuczne (z wykorzystaniem wody gospodarczej i w niej rozpuszczonego medium). Można je również podzielić na ilość uczestników – kąpiele indywidualne i grupowe, jak również ze względu na część ciała poddaną zabiegowi – całkowite i częściowe. Kąpiele można również podzielić na te z możliwością wykorzystania ćwiczeń tzw. kinezyterapię oraz na te bez ćwiczeń.
Kąpiele mineralne oddziaływają na organizm ludzki jako: bodźce niespecyficzne takie jak termiczne, psychiczne, mechaniczne i osmotyczne oraz bodźce specyficzne – poprzez swoisty wpływ składników wody mineralnej. Bodźce te działają przez trzy drogi:
1) Skórę, receptory skórne – działanie miejscowe;
2) Drogi oddechowe – inhalacje;
3) Ogólnoustrojowo – przez wydzielanie endokrynne.
W zależności od zastosowanych kąpieli, ich temperatury są różnie odbierane. Za subiektywnie obojętne uznaje się:
• 34-35°C – dla wody gospodarczej
• 32-34°C – dla kąpieli kwasowęglowych
• 21-29°C – dla kąpieli gazowych
Kąpiele wzbogacone naturalnymi dodatkami przynoszą ulgę obolałym, napiętym mięśniom, pozwalają na rozluźnienie i relaks, a także wpływają na leczenie całego szeregu chorób.
Kąpiele z wykorzystaniem wód mineralnych mają bardzo szerokie zastosowanie. Jako dodatek do kąpieli wodnych stosowane są w różnych terapiach masaże wirowe oraz bicze wodne.

2.4.1. Kąpiele solankowe

Kąpiele solankowe dzięki swoim cechom fizycznym jak i chemicznym wywierają korzystne działanie lecznicze. Solanki to wodne roztwory jonów głównie sodowych i chlorkowych, ale również bromkowych, jodkowych, borowych i siarczkowych. Mogą być pochodzenia naturalnego jako wody mineralne, jak również mogą być wytworzone sztucznie. Mają wysoki ciężar właściwy, duże ciśnienie hydrostatyczne i osmotyczne. Mają ponadto wysoką pojemność cieplną i małe przewodnictwo cieplne. W stosowanych zazwyczaj do zabiegów kąpielowych 2-5% stężeniach solanki poziom wody w wannie podnosi się od 1 do 2 cm w stosunku do kąpieli w zwykłej wodzie. Innym następstwem wysokiego ciężaru właściwego solanek zgodnie z prawem Archimedesa jest znaczne pozorne zmniejszenie masy ciała osoby znajdującej się w kąpieli. W kąpieli solankowej o temperaturze obojętnej woda paruje wolniej z powierzchni naskórka, co jest przyczyną zmniejszonej utraty ciepła. Działanie lecznicze kąpieli solankowych trwa również po ich odbyciu, dlatego nie należy opłukiwać ciała po ich zakończeniu. Dzieje się tak z powodu odkładania się soli w warstwie luźnej skóry. Na powierzchni skóry dochodzi do tworzenia się płaszcza solnego. Odkładająca się w naskórku sól powoduje zmiany w zakończeniach nerwów znajdujących się w górnej warstwie skóry właściwej. Zmieniają one ich pobudliwość i wpływają w ten sposób na czynności autonomicznego układu nerwowego, regulującego czynności wszystkich narządów. Stwierdzono, że w pierwszych 24 godzinach po kąpieli resorpcja jonów sodu obejmuje przeciętnie w ciągu każdej godziny 2-3% całkowitej resorpcji tego jonu podczas kąpieli. Ciepłe kąpiele solankowe powodują znacznie intensywniejsze i dłużej utrzymujące się pocenie, aniżeli kąpiele w wodzie gospodarczej o tej samej temperaturze i czasie trwania. Warstwa rogowa naskórka zawiera po kąpieli solankowej mniej wody niż po kąpieli w zwykłej wodzie gospodarczej. Kąpiele solankowe dzięki pobudzeniu mitozy komórek warstwy rozrodczej naskórka powodują jego pogrubienie. Kąpiel solankowa zwiększa rumieniotwórcze działanie promieniowania nadfioletowego. Wypłukuje z warstwy rogowej naskórka znajdujące się tam związki absorbujące promieniowanie nadfioletowe, przede wszystkim kwas urokanowy i tym samym zwiększa działanie promieni nadfioletowych. Zwiększa ona również przepuszczalność światła przez warstwę rogową naskórka. Kąpiele mogą odbywać się indywidualnie lub grupowo, mogą towarzyszyć im ćwiczenia. Woda do kąpieli solankowych podgrzewana jest do ok. 36-38°C. Stosuje się je przy terapiach związanych z narządami ruchu. Pozytywnie wpływają również na podnoszenie odporności organizmu. Dermatolodzy zalecają stosowanie ich w przypadku łojotoku oraz łuszczycy. Kąpiele solankowe zmniejszają pobudliwość nerwów czuciowych i ruchowych, regulują ciśnienie tętnicze, pobudzają przemianę materii, modyfikują oddawanie ciepła, poprawiają krążenie i ukrwienie skóry, jak również działają hartująco. Czas trwania pierwszej kąpieli wynosi 10-12 minut, każdej następnej przedłuża się o 2 minuty. Maksymalny czas trwania wynosi 20-24 minuty. Stosuje się je na ogół co drugi dzień, tj. 3 kąpiele tygodniowo. Seria obejmuje 8-10 zabiegów. Po kąpieli powinno się wypoczywać w pozycji leżącej przez co najmniej pół godziny.

Wskazania do stosowania kąpieli solankowych:
- choroby narządów ruchu (schorzenia reumatoidalne, RZS, choroby zwyrodnieniowe stawów, choroba Brechterewa, choroby ortopedyczne, choroby związane ze wzrostem napięcia mięśni),
- choroby neurologiczne i neurochirurgiczne (nerwice wegetatywne),
- przewlekłe choroby dróg oddechowych i zatok włącznie,
- choroby związane z zaburzeniami krążenia (pochodzenia miażdżycowego bądź z urazów),
- choroby dermatologiczne (łojotokowe zapalenie skóry, łuszczyca),
- choroby związane z obniżoną odpornością (stany wymagające zwiększenia odporności na zakażenia, rekonwalescencja po ciężkich chorobach),
- otyłość,
- niektóre choroby ginekologiczne (bezpłodność, dysmenorrhoea, nerwica wegetatywna, zespół klimakteryczny, starczy zanik narządów płciowych).

Przeciwwskazania do stosowania kąpieli solankowych:
- kolagenozy (choroby z zaburzeniem syntezy kolagenu),
- wczesne stany pooperacyjne,
- ostry stan choroby,
- choroby zapalne układu oddechowego,
- uszkodzenia skóry, ubytki skórne, stany ropne skóry,
- skłonności do częstych krwawień,
- świeżo przebyty zawał mięśnia sercowego,
- wady zastawkowe,
- choroby przebiegające z napadami,
- nadczynność tarczycy,
- ciąża,
- gruźlica,
- nowotwory,
- niewydolność jajników i zaburzenia rozwojowe narządów rozrodczych,
- choroba nadciśnieniowa, niewydolność sercowo-naczyniowa,
- choroby naczyń wieńcowa tych z wysiłkową dusznicą bolesną,
- stany pobudzenia i psychozy,
- ciężkie psychopatie.

2.4.2. Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe

Kąpiele odbywają się w wodach z dużą zawartością rozpuszczonych związków siarki (siarkowodór, kwas siarkowy), zawierają wodę o odczynie zasadowym. W wodzie występują jony siarczanowe, wodorosiarkowe oraz siarka koloidalna. Siarka posiada zdolność przenikania przez skórę jako siarka koloidalna i siarkowodów, w krwiobiegu zaś jest transportowana jako siarczany. Z zabiegami siarkowymi należy szczególnie uważać, gdyż możliwe jest zatrucie tym składnikiem, którego objawami są: senność, bole mięśniowe, pobudzenie żołądkowo-jelitowe, bole głowy. Dlatego też szczególną uwagę należy zwracać na stężenia siarkowodoru, które dzielimy na: małe (do 50 mg na 1l), średnie (od 50 do 100 mg na 1l) oraz duże (powyżej 100 mg na 1l). Siarka przenika przez skórę powodując rozszerzenie i otwarcie kapilarów skóry, przekrwienie, rumień skóry, pobudzenie metabolizmu w skórze. Do działań wtórnych kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych można zaliczyć wpływ na układ oksydoredukujący, wpływ na procesy enzymatyczne i odnowę chrząstek stawowych. Działają one również przeciwbólowo, przeciwalergicznie, przeciwbakteryjnie i przeciwpasożytniczo. Wpływają na obniżenie ciśnienia krwi. Działanie na skórę polega na rozmiękczeniu naskórka, rozpulchnieniu istoty międzykomórkowej, rozluźnieniu połączenia między komórkami oraz regeneracji naskórka - mają działanie keratoplastyczne. W czasie kąpieli odczuwalne jest palenie i swędzenie skóry, związane jest to z pobudzeniem odpowiednich receptorów przez siarkę. Silnie rozszerzają naczynia krwionośne powodując rumień. Działają doskonale na choroby stawów i układu krążenia. Polecane są również przy chorobach skóry i narządów rodnych. Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe powinny stanowić element kompleksowego leczenia, w którym uwzględnić należy również elementy usprawniające narząd ruchu, jak gimnastykę leczniczą, indywidualną i grupową, kąpiele ruchowe i masaże. Kąpiele całkowite mogą być wykonywane indywidualnie w wannach lub też mogą być stosowane do zabiegów grupowych w basenach bądź naturalnych zbiornikach. Oprócz kąpieli całkowitych stosuje się również półkąpiele i kąpiele nasiadowe.
Temperatura kąpieli wynosi 33-38°C, a jej czas trwania 8-15 minut. Z reguły zaczyna się od krótkiego czasu trwania kąpieli i stopniowo się go wydłuża w miarę rozwoju przyzwyczajenia, a wyższą temperaturę w pierwszych zabiegach obniża się przy następnych. Im wyższe stężenie siarki w wodzie, tym krótsze powinny być kąpiele. Kąpiele wykonuje się w pomieszczeniach z dobrą wentylacją ze względu na trujący charakter siarkowodoru. Mają one charakter przypodłogowy ze względu na to, że siarkowodór jest cięższy od powietrza. Wannę napełnia się wodą siarczko-siarkowodorową od dołu. Należy pamiętać o zdjęciu biżuterii, ze względu na wchodzenie reakcji metali z siarką. Na jedną kurację przypada 8-12 zabiegów, stosowanych co drugi, trzeci, a nawet co czwarty dzień. Po kąpieli wskazany jest co najmniej godzinny wypoczynek w pozycji leżącej.

Wskazania do stosowania kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych:
- choroby narządu ruchu (choroba zwyrodnieniowa stawów, stany pooperacyjne, stany zapalne, stany pourazowe stawów),
- choroby chrząstki stawowej,
- zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa,
- zmiany zwyrodnieniowo – wytwórcze stawów (artrozy),
- zmiany zwyrodnieniowo – wytwórcze kręgosłupa,
- rwa ramienna,
- rwa kulszowa,

- choroby układu krążenia (hypertomia – choroba nadciśnieniowa, zaburzenia krążenia, zaburzenia krążenia obwodowego),
- choroby skóry (łuszczyca, dermatozy, trądzik),
- choroby narządu rodnego (przewlekłe zapalenie śluzówki macicy, bóle miesiączkowe).

Przeciwwskazania do stosowania kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych:
- hypotomia – zbyt niskie ciśnienie krwi,
- stany ropne skóry,
- wczesne stany pooperacyjne,
- niewydolność sercowo-naczyniowa,
- nadwrażliwość na siarkę,
- ostry stan choroby,
- choroby zapalne układu oddechowego,
- uszkodzenia skóry, ubytki skórne, stany ropne skóry,
- skłonności do częstych krwawień,
- świeżo przebyty zawał mięśnia sercowego,
- choroby przebiegające z napadami,
- ciąża,
- gruźlica,
- nowotwory,
- stany pobudzenia i psychozy,
- ciężkie psychopatie.

2.4.3. Kąpiele kwasowęglowe

Głównym czynnikiem ich działania jest dwutlenek węgla. Zawierają ponadto związki sodu, wapnia, magnezu, żelaza oraz rzadsze – m.in. litu, baru, arsenu. Kąpiele odbywają się w wodach ze zwiększoną zawartością rozpuszczonego w niej dwutlenku węgla (CO2). Powinna ona zawierać minimum 1000 mg dwutlenku węgla na 1 l wody. Reakcje na skórze są widoczne już przy stężeniu 600 mg CO2 na 1 l wody. Dwutlenek węgla – gaz bezwonny, półtora razy cięższy od powietrza, bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie oraz tłuszczach, dzięki czemu przenika przez barierę skórną. Dzięki przeprowadzonym badaniom wiadomo, że w trakcie zabiegu przeciętnego mężczyzny, zażywającego kąpieli o stężeniu 500 mg CO2 na 1 l wody może się w trakcie 1 godziny wchłonąć nawet do 9 litrów CO2. Rozpuszczony w wodzie dwutlenek węgla tworzy kwas węglowy, który szybko dysocjuje na jony H+ i HCO3. Wody zawierające dwutlenek węgla w ilości większej niż 250 mg i mniejszej niż 0,99g w 1dm3 wody nazywa się wodami kwasowęglowymi. Szybkość przenikania dwutlenku węgla przez skórę zależy od kilku czynników, m.in. – od różnicy stężeń (wraz ze wzrostem stężenia dwutlenku węgla stopień przenikania rośnie), od temperatury, od obecności soli mineralnych (im więcej soli mineralnych tym szybsze przenikanie), od ciśnienie hydrostatycznego (wraz z jego wzrostem rośnie szybkość), od osobniczych cech skóry (grubość, wilgotność, ciągłość). Warto zaznaczyć, że działanie kąpieli kwasowęglowych jest zależne nie tylko od stężenia dwutlenku węgla, ale również od temperatury i stężenia soli mineralnych. Mogą odbywać się w formie wodnej jak również gazowej. Kąpiele gazowe wpływają na mechanoreceptory skóry w taki sposób, że zwiększają pobudliwość receptorów ciepła, a zmniejszają pobudliwość receptorów zimna. Powoduje to obniżenie subiektywnie odczuwanej temperatury obojętnej wody kwasowęglowej do 32-34°C, umożliwia to obniżenie do granicy temperatury kąpieli bez odczucia nieprzyjemnego chłodu. Pozwala to na stosowanie tych właśnie kąpieli u osób, dla których ciepłe zabiegi są przeciwwskazane. Kąpiele kwasowęglowe stosuje się w celu obniżenia ciśnienia tętniczego jak również poziomu złego cholesterolu w organizmie. Wpływają one na poprawę krążenia poprzez rozszerzenie naczyń włosowatych, zwiększają przepływ wieńcowy oraz powodują zwiększony powrót krwi do serca, dzięki czemu wzrasta objętość wyrzutowa serca. Dochodzi do zwolnienia akcji serca oraz zwiększenia wentylacji płucnej, dzięki czemu uzyskujemy obniżenie ciśnienia tętniczego. Rozpuszczalność dwutlenku węgla w wodzie maleje wraz ze wzrostem jej temperatury. Kąpiele kwasowęglowe mogą być wykonane przy użyciu naturalnej wody leczniczej, zawierającej dwutlenek węgla (i jest to wówczas kąpiel naturalna) lub przy zastosowaniu wody gospodarczej sztucznie wysyconej nim w saturatorze (kąpiel sztuczna). Mogą odbywać się indywidualnie oraz grupowo. Kąpiele kwasowęglowe wykonuje się w temperaturze niższej niż w innych kąpielach (pozbawione są działania cieplnego). Wchłanianiu przez skórę ulega tylko dwutlenek węgla rozproszony w wodzie, natomiast dwutlenek węgla występujący w wodzie nie ulega dyfuzji do krwi. Kąpiele kwasowęglowe o temperaturze 31-34°C powodują pierwotnie uczucie zimna, a po 30-60 s. pojawia się uczucie ciepła. Powodują rozszerzenie naczyń włosowatych oraz aksonowe odruchy tętniczek skóry. Ilość czynnych naczyń włosowatych wzrasta o 300%, a ukrwienie skóry może zwiększyć się do 600%. Mamy tutaj do czynienia z pewnego rodzaju autotransfuzją, czyli przesunięciem krwi z innych obszarów układu krążenia. Zwiększa się dostawa tlenu, składników odżywczych i czynnościowych, jak również usuwanie odpadowych produktów przemiany materii. W obrębie części ciała zanurzonych w wodzie kwasowęglowej powstaje rumień o intensywności zabarwienia zależnej od stężenia dwutlenku węgla w wodzie. Pęcherzyki dwutlenku węgla w wodzie kąpielowej działając w formie delikatnego mikromasażu na receptory dotyku i ucisku na skórze wywołują wrażenie przyjemnego łaskotania. Objętość wyrzutowa i pojemność minutowa serca zwiększają się, zmniejsza się ciśnienie krwi tętniczej. Praca serca staje się bardziej ekonomiczna o 20-30% ze względu na zwiększone wypełnienie serca małymi objętościami krwi przy równoczesnym zmniejszeniu oporów obwodowych. Zwiększa się przepływ wieńcowy krwi i ułatwienie oddawania przez niego tlenu. Zwiększony przepływ krwi przez rozszerzone tętniczki powoduje zmniejszenie hipoksji, a zwiększona wentylacja płuc przyczynia się do wzrostu ciśnienia cząstkowego tlenu we krwi. Wody kwasowęglowe wpływają również na zmniejszenie ilości produktów przemiany materii we krwi oraz wzrost wolnych kwasów tłuszczowych, przez co obniżają poziom złego cholesterolu (LDL). Zwiększają także zawartość tlenu we krwi dzięki, czemu tkanki są lepiej ukrwione. Specjaliści zalecają tego typu zabiegi również przy otyłości, cukrzycy i nerwobólach. Mają działanie uspakajające i relaksujące. Optymalna temperatura wód kwasowęglowych to 32-35°C. Zbiorowe kąpiele kwasowęglowe wykonuje się w niektórych uzdrowiskach w specjalnych pomieszczeniach, w których chorzy siedzą na ławach otaczających otoczenia doprowadzające gazowy dwutlenek węgla.
Podczas kąpieli kwasowęglowej należy zapobiegać inhalacji dwutlenku węgla, ponieważ może ona powodować, oprócz niepożądanego wzrostu ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi, przyspieszenie tętna z równoczesnym uczuciem niepokoju i znużenia. Objawami zatrucia dwutlenkiem węgla są przygnębienie, przyspieszenie oddychania, podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, kwasica, początkowo euforia, później depresja, bóle głowy, zatrzymanie oddychania. Do objawów zatrucia należą również halucynacje wzrokowe i słuchowe po zabiegu. Dlatego też zaleca się stosowanie odpowiednich nakryć na wanny oraz należycie wentylować pomieszczenia zabiegowe. Temperatura kąpieli kwasowęglowej powinna mieścić się w granicach 33-34°C i nie przekraczać 34°C, przy wyższych temperaturach nawet u osób ze zdrowym układem krążenia może wystąpić zapaść. Przy zsumowaniu bodźca cieplnego i swoistego chemicznego działania dwutlenku węgla dochodzi do takiego obciążenia układu krążenia, które przekracza możliwości regulacyjne organizmu, stąd też szczególnie trzeba przestrzegać zalecanej temperatury. Kąpiele kwasowęglowe mogą odbywać się w specjalnej komorze (faza gazowa) lub w wannie – płytkiej lub przykrytej (faza ciekła). Kąpiele w wannach wyglądają następująco – napełnia się je wodą o odpowiedniej temperaturze, a następnie dołem wprowadza się gaz. Stosuje się je w kilku seriach od 12 do 15, co 1-2 dni. Nie powinno się wykonywać więcej niż 3-4 kąpiele tygodniowo. Ich czas trwania wynosi około 15-20 minut, a temperatura wynosi 32-35°C.
W trakcie kąpieli pacjent powinien unikać wykonywania ruchów, a wanna powinna być przykryta tak, aby głowa wystawała spod przykrycia. Po wyjściu z kąpieli nie trzeba wycierać się ręcznikiem. Zaleca się natomiast 30-40 minutowy wypoczynek. Dopiero po ok. kilku godzinach można zastosować inny zabieg i to wyłącznie łagodny, np. gimnastykę lub masaż częściowy.

Wskazania do stosowania kąpieli kwasowęglowych:
- łagodna postać nadciśnieniowa (okres I i II),
- zwężające zapalenie tętnic (okres I i II),
- czynnościowe zaburzenie krążenia tętniczego (m.in. choroba Raynauda),
- zaburzenia krążenia włośniczkowego w skórze,
- niektóre choroby serca (serce sportowca, otłuszczone, osłabienie mięśnia serca, choroby na tle zaburzeń neurowegetatywnych i psychosomatycznych),
- choroby reumatyczne o nieostrym okresie przy równoczesnym występowaniu chorób serca,
- zespół psychowegetatywny,
- niewydolność krążenia (związana z procesami miażdżycowymi, szczególnie dotyczących kończyn dolnych),
- choroba nadciśnieniowa,
- choroba wieńcowa, przebyte zapalenie mięśnia sercowego,
- otyłość, cukrzyca,
- polineuropatia,
- nerwobóle,
- nerwice.
Przeciwwskazania:
- niewydolność oddechowa
- choroby układu oddechowego przebiegające z hiperkapnią
-
- stany ropne skóry,
- wczesne stany pooperacyjne,
- niewydolność sercowo-naczyniowa,
- ostry stan choroby,
- uszkodzenia skóry, ubytki skórne, stany ropne skóry,
- skłonności do częstych krwawień,
- świeżo przebyty zawał mięśnia sercowego,
- choroby przebiegające z napadami,
- ciąża,
- gruźlica,
- nowotwory,
- stany pobudzenia i psychozy,
- ciężkie psychopatie.

2.4.4. Kąpiele radoczynne

Kąpiele radoczynne związane są z promieniowaniem jonizującym, które ma zdolność do bardzo łatwego przenikania przez skórę i błony śluzowe. Istnieją dwie teorie promieniowania jonizującego – pierwsza z nich – oddziaływania liniowego, mówi, że jest ono zawsze szkodliwe, druga zaś traktuje promieniowanie jonizujące, jako lek, którego działanie szkodliwe bądź lecznicze zależne jest od dawki. Wody radoczynne zawierające radon i produkty jego rozpadu promieniotwórczego, mogą być pochodzenia naturalnego lub mogą być przygotowane laboratoryjnie. Radon z łatwością przechodzi z wody do powietrza, dlatego też podczas zabiegu (kąpieli, irygacji, kuracji pitnej) następuje wdychanie tego gazu. Naturalne wody radonowe mogą dodatkowo zawierać różne sole mineralne. Sztuczne ich nie zawierają i cechuje je raczej słaba, ale bardziej stała radioaktywność, podczas gdy radioaktywność naturalnych wód radonowych zmienia się zależnie od warunków atmosferycznych. Przyjmuje się, że radon stymuluje układ gruczołów dokrewnych na czele z układem przysadkowo-nadnerczowym. Zwolennicy radonoterapii są wyznawcami teorii hormezy stworzonej przez biologów na podstawie badań przeprowadzonych na drobnoustrojach i glonach, wg której małe dawki promieniowania jonizującego pobudzają korzystnie procesy biologiczne. Przeciwników tej teorii jest bardzo wielu uważają oni, że każde promieniowanie niezależnie od jego natężenia jest szkodliwe, a następstwa pojawiają się dopiero najczęściej po kilkunastu lub kilkudziesięciu latach, dlatego są trudne do uchwycenia. Rudnicki uważał, że należy pamiętać o zasadzie ALARA (ang. as low as reasonably achievable), będącej podstawowym kanonem ochrony radiologicznej i utrzymywać ekspozycję człowieka na promieniowanie jonizujące na możliwie najniższym poziomie. Należy stosować ją zgodnie ze zdrowym rozsądkiem, tylko wtedy, gdy korzyść uzyskana z takiego zastosowania przewyższa ryzyko ewentualnych ubocznych oddziaływań szkodliwych.
Kąpiele radoczynne wpływają na zwiększenie intensywności procesów biologicznych oraz produkcję hormonów tropowych przysadki (działających na nadnercza, narządy płciowe i tarczyce). Powodują one również silne rozszerzenie naczyń, zwiększając ukrwienie narządów.
Przez skórę przechodzi do ustroju tylko 0,3-0,5% radonu zawartego w wodzie. Dlatego znaczenie biologiczne może mieć głównie ta część radonu, która jest wdychana. Wdychanie radonu odbywa się w 60% przez płuca i w 40% przez skórę. Z uwagi na to, że ok. 90% inkorporowanych wskutek inhalacji radonu opuszcza organizm w ciągu godziny, pozostają w tkankach jedynie te produkty jego rozpadu, które mają długi okres rozpadu. Kąpiele radoczynne stosuje się w kilku seriach od 8 do 12, co 1-3 dni. Czas trwania jednego zabiegu powinien wynosić 15-20 minut, a temperatura 32-37°C.

Wskazania do stosowania kąpieli radoczynnych:
- przewlekłe choroby zapalne układu oddechowego,
- zaburzenia krążenia obwodowego, będące wynikiem głównie stanów miażdżycowych,
- nadciśnienie samoistne (w I i II okresie choroby),
- zapalenie stawów ( nie w ostrym okresie choroby, jednak nie wcześniej jak 8-10 miesięcy po ostrym i podostrym stanie),
- choroba Bechterewa,
- RZS,
- nerwice,
- zapalenie nerwów,
- neuralgie.

Przeciwwskazania do stosowania kąpieli radoczynnych:
- wiek poniżej 40. roku życia,
- choroby nowotworowe,
- ciąża,
- druga połowa cyklu miesięcznego u kobiet w okresie rozrodczym,
- wszystkie postacie przerostowych chorób układu krwionośnego i chłonnego,
- zawodowe narażenie na jonizujące promieniowanie.

2.4.5. Kąpiele perełkowe

Wykonywane są w wannie, do której dyszami umieszczonymi na dnie doprowadzane jest powietrze tłoczone przez pompę, powodując masaż perełkowy. Przeprowadza się je w gorącym powietrzu wysyconym lub przesyconym parą wodną. Ze względu na dużą wilgotność powietrza, utrudnione pocenie się i odprowadzanie wody z potu stosuje się temperaturę w zakresie 40-50°C. Celem kąpieli perełkowych jest pobudzenie czynności skóry związanych z wydalaniem z organizmu odpadowych produktów przemiany materii oraz toksyn. Kąpiele perełkowe wywierają działanie ogólne na wszystkie narządy organizmu. Czas trwania zabiegu wynosi od 15-30 minut. Po zakończeniu kąpieli wykonuje się letni natrysk lub kąpiel, a w trakcie zabiegu można stosować chłostanie gałązkami wierzbowymi w celu wzmożenia odczynu ze strony powierzchniowych naczyń krwionośnych.

Wskazania do kąpieli perełkowych:
- choroby reumatologiczne,
- zabieg regulacji autonomicznych,
- niektóre choroby ginekologiczne,
- nerwobóle,
- lekkie choroby organiczne i czynnościowe serca,
- nadciśnienie tętnicze w I i II okresie,
- bezsenność.

Przeciwwskazania do kąpieli perełkowych:
- niewydolność krążenia,
- choroba nadciśnieniowa,
- stany wyniszczenia,
- skłonność do krwawień,
- stany chorobowe w okresie ostrym.

2.4.5. Kąpiele w wannie z hydromasażem

Masaż odbywa się w roztworze z ciepłej solanki. Wanna z hydromasażem wyposażona jest w dysze, zamontowane na stałe w ścianach wanny, które wytwarzają masaż wodny. Powoduje on rozluźnienie mięśni, przekrwienie tkanek, zwiększenie odpływu chłonki i odpływu krwi żylnej do serca. Hydromasaż usuwa zmęczenie, uaktywnia wewnętrzne procesy metaboliczne, korzystnie działa na skórę – ujędrnia ją i uelastycznia. Wpływa również tonizująco na układ nerwowy.

Wskazania do kąpieli w wannie z hydromasażem:
- stwardnienie mięsni w następstwie złej postawy i przeciążenia,
- zmęczenie po intensywnej pracy mięśniowej,
- zaniki mięśniowe,
- przykurcze mięśni, ścięgien i wiązadeł,
- stany po złamaniach, zwichnięciach, skręceniach,
- stany po urazach tkanek miękkich,
- mózgowe porażenie dziecięce (MPD),
- choroby zwyrodnieniowe stawów,
- choroba Bachterewa,
- rwa kulszowa, - choroby przemiany materii.

Przeciwwskazania do kąpieli w wannie z hydromasażem:
- choroba nadciśnieniowa,
- ciężka choroba wieńcowa serca,
- zespół żylakowy, zakrzepy,
- przemęczenie,
- skłonność do krwotoków,
- choroby skóry na większym obszarze.

2.4.6. Kąpiele wirowe – masaże wirowe kończyn górnych i dolnych

Czynnikami leczniczymi kąpieli wirowych jest podwyższona temperatura oraz ruch wirowy wody. Wirująca woda powoduje łagodne masowanie kończyn działając przeciwbólowo i rozluźniająco na mięśnie. Ponadto powoduje przekrwienie tkanek, zmniejszenie obrzęków i zastoju krwi żylnej.

Wskazania do stosowania kąpieli wirowych:
- choroby reumatologiczne obejmujące kończyny górne i dolne,
- niektóre postacie zaburzeń krążenia obwodowego,
- stany po zakrzepach żylnych,
- wczesny okres zwężającego zapalenia tętnic,
- choroba Raynauda.

2.5. Gimnastyka w wodzie
Wpływ ciepła i roztworu solanki wpływa na rozluźnienie mięśni, co z kolei ułatwia wykonywanie ćwiczeń. Ruch w wodzie ćwiczy nie tylko mięśnie i stawy, ale działa również na wszystkie pozostałe narządy kształtując m.in. wytrzymałość organizmu. Gimnastyka w wodzie, którą wykonuje się pod nadzorem wykwalifikowanych fizjoterapeutów, jest szczególnie ważna przy usprawnianiu osób z chorobami narządu ruchu, gdyż czynności, które trudno wykonać jest na twardej powierzchni z łatwością wykonuje się w wodzie wskutek pozornej utraty masy ciała.

Wskazania do gimnastyki w wodzie:
- gościec i inne choroby pochodzenia reumatycznego,
- zmiany zwyrodnieniowe w stawach i chrząstkach stawowych,
- stany po złamaniach kręgosłupa,
- wady postawy,
- przeciążenia mięśni.

2.6. Inhalacje

Inhalacje polegają na wprowadzaniu różnych związków leczniczych do układu oddechowego dzięki zastosowaniu urządzeń wytwarzających aerozole lecznicze o różnym stopniu rozproszenia. Do najważniejszych celów inhalacji solankowych należy:
- nawilżanie dróg oddechowych usprawniające czynności nabłonka migawkowego,
- przyspieszenie regeneracji nabłonka migawkowego,
- rozrzedzenie zagęszczonej i lepkiej wydzieliny śluzowej dróg oddechowych,
- zmniejszenie obrzęku zapalnego błony śluzowej,
- zniesienie skurczu mięśni gładkich oskrzeli.

Wskazania do inhalacji:
- przewlekłe choroby górnych i dolnych dróg oddechowych,
- rozedma płuc,
- alergie,
- choroby górnych dróg oddechowych,
- astma oskrzelowa,
- przewlekłe nieżyty nosa i gardła,
- choroby dolnych dróg oddechowych,
- przewlekłe nieżyty oskrzeli,
- rozedma płuc i pylica.
2.7. Wpływ wodnych zabiegów na organizm ludzki
1). Inwersja wodna, powodująca przesunięcie jonów i wody zgodnie z ich gradientem potencjałów wpływa na równowagę wodno-elektrolitową.
2). Wodne zabiegi wpływają na wydzielanie hormonów:
- aldosteronu (wydzielanego przez korę nadnerczy),
- wazopresyny (wydzielanej przez tylny płat przysadki, produkowanej przez podwzgórze),
- reniny (wydzielanej przez nerki),
- amin kateholowych (wydzielanych przez rdzeń nadnerczy).
3). Powodują przesunięcie płatów w kierunku narządów wewnętrznych z obszarów.
4). Powodują zwiększenie czynności tętna.
5). Powodują wzrost diurezy (zwiększenie ilości wydalanego moczu).

Podwyższona temperatura wody stosowana w balneoterapii wpływa na:
- rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry i mięśni,
- wzrost miejscowego ukrwienia (miejscowego przepływu),
- spadek napięcia mięśniowego),
- wzrost wydzielania potu a z nim substancji takich jak NaCl,
- wzrost metabolizmu,
- wzrost wysycenia dwutlenkiem węgla krwi żylnej,
- lepszą regenerację tkanek,
- działanie antybólowe,
- powstanie na skórze zaczerwienienia w postaci pokrzywki, rumienia będące wynikiem nadmiernego przekrwienia danego obszary skóry,
- dodatnie tropizmy serca.

2.8. Kuracje pitne wodami mineralnymi
Należą do jednych z najstarszych metod leczenia, które stały się podstawą leczenia uzdrowiskowego. Lecznicze wody mineralne stosowane w kuracji pitnej działają miejscowo i ogólnie, przy czym efekty fizjologiczne mogą występować bezpośrednio po spożyciu wody oraz po długotrwałej kuracji pitnej, co najmniej 4-6 tygodniowej. Działanie dotyczy przewodu pokarmowego. Pod wpływem wody mineralnej zmianom może ulegać czynność wydzielnicza gruczołów błon śluzowych, czynność ruchowa ścian przewodu pokarmowego, a także zmieniać się wchłanianie składników pożywienia znajdujących się w danej chwili w przewodzie pokarmowym. Działanie ogólne polega na uzupełnieniu niedoborów poszczególnych pierwiastków istniejących w tkankach. Kuracja pitna polega przede wszystkim na odległym nieswoistym działaniu ogólnoustrojowym. Część wody wprowadzanej do przewodu pokarmowego przechodzi od razu z żołądka do dwunastnicy, reszta pozostaje w żołądku zaledwie do 30 minut. Woda znajdująca się w jamie ustnej wywołuje zwiększenie wydzielania soku żołądkowego o niewielkiej zawartości kwasu solnego. Wypełnienie żołądka wodą pobudza jego ruchy robaczkowe. Powolne picie małych ilości wody nie obciąża układu krążenie, natomiast picie dużej ilości wody powoduje zwiększenie objętości wyrzutowej serca przy nieznacznym wzroście ciśnienia krwi. Jednorazowo, nawet zdrowe osoby nie powinny wypijać większych ilości wody, ponieważ może to spowodować hemolizę. Im wyższa jest różnica pomiędzy temperaturą wypitej wody i poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego, tym silniejsze jest jej działanie bodźcowe, zarówno na części wydzielnicze, jak i ruchowe. Zarówno zimna, jak i ciepła woda pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Ciepła woda dodatkowo zwiększa wydzielanie żółci i soku trzustkowego. Picie zimnej wody może nieco obniżać przejściowo temperaturę organizmu, a gorącej ją podwyższać. Równocześnie zimna woda powoduje przejściowe, nieznaczne zwolnienie czynności serca, a gorąca przyspieszenie. Ważne jest również działanie czynników takich jak: częstotliwość picia, wartość pH, smak, zapach, barwa, rodzaj, ilość kationów i anionów, zawartość charakterystycznych dla danej wody składników mineralnych i pierwiastków śladowych oraz zawartość gazów. Kuracja pitna wodami wodorowęglanowo-sodowymi usuwa czynnościowe zaburzenia wydzielnicze żołądka, a wodami siarczanowymi normalizuje na drodze adaptacji nadmierne napięcie spoczynkowe i pobudliwość odruchową pęcherzyka żółciowego. Kuracja pitna może mieć jedynie charakter uzupełniający leczenie metodami klinicznymi.
Niemiecki Federalny Urząd Zdrowia opracował następującą klasyfikację leczniczą wód mineralnych, w których ustalono określone wskazania do ich stosowania wspomagającego inne metody leczenia:
1). Wody mineralne zawierające wapń: osteoporoza, choroby alergiczne;
2). Wody mineralne wapniowo-magnezowo-wodorowęglanowe: przewlekłe infekcje dróg moczowych, stany pooperacyjne, po litotrypsji, nadpobudliwość nerwowa, stany obniżenia wydolności, objawy dystonii neurowegetatywnej, czynnościowe zaburzenia żołądkowo-jelitowe;
3). Wody mineralne zawierające siarczany: dyskinezy wyprowadzających dróg żółciowych, zaburzenia motoryki jelit, otyłość, zaburzenia czynnościowe w nadbrzuszu, wapniowo-fosforanowe kamienie moczowe;
4). Wody mineralne zawierające żelazo: stany niedoboru żelaza, po infekcjach, przyspieszenie wypoczynku, ogólne wzmocnienie;
5). Wody mineralne kwasowęglowe: zaburzenia łaknienia, wspomaganie diurezy w chorobach urologicznych;
6). Wody mineralne sodowo-wodorowęglanowe: kamienie moczowe, stany pooperacyjne, po litotrypsji, zakażenie dróg moczowych, choroby czynnościowe żołądka i jelita cienkiego, choroba wrzodowa, cukrzyca.
Dzienną dawkę wody mineralnej od 200-400 ml dzieli się na 3 porcje, poranna powinna być największa. Pije się je na ogół na czczo co 30 do 60 minut, a w przypadku gdy zamierza się zahamować jakąś funkcję 90-120 minut przed głównymi posiłkami. Należy je pić małymi łykami, wypijając kubek o pojemności ok. 200 ml w ciągu 3-5-6 minut. Na ogół zaleca się temperaturę pokojową wody.

Wskazania do kuracji pitnych:
- nadkwaśność,
- dyspepsja (bez podłoża choroby wrzodowej),
- zaburzenia łaknienia,
- wzdęcia,
- zaparcia,
- dyskinezy dróg żółciowych,
- dolegliwości pooperacyjne ze strony dróg żółciowych (bez podłoża organicznego).

Przeciwwskazania do kuracji pitnych:
- niewydolność krążenia,
- niewydolność nerek,
- skłonność do obrzęków,
- zaburzenia ruchowe i wydzielnicze przewodu pokarmowego na podłożu organicznym,
- ostre choroby zapalne (ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego, trzustki, wątroby),
- choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy w okresie zaostrzenia,
- nadciśnienie tętnicze (zaw. chlorek sodu),
- nadczynność przytarczyc (woda zawierająca wapń),
- zwiększone stężenie wapnia we krwi (woda zawierająca wapń),
- stany odwodnienia (wody hipertoniczne),
- zaburzenia motoryki,
- zaburzenia czynności wydzielniczych jelit,

Rozdział 3. Peloidy

Peloidoterapia (pelo terapia) polega na stosowaniu peloidów do leczenia fizjoterapeutycznego szczególnie w postaci kąpieli, zawijań i okładów. Pelos z grec. oznacza błoto, naturalne tworzywo przyrodnicze składające się z substancji mineralnych, organicznych, bądź mieszanych. Powstało ono wskutek naturalnych procesów geologicznych w skorupie ziemi lub procesów biologicznych zachodzących w szczególnych warunkach w obumarłych roślinach. Peloidy dzieli się na osady podwodne i ziemie lecznicze. Do osadów podwodnych zalicza się abioloty do których należą osady mineralne powstałe w wyniki procesów geologicznych (szlamy mineralne i wapniowe, krzemionkowe, glinkowe) i biolity do których należą osady wytworzone z substancji organicznych lub powstałe dzięki aktywności żywych organizmów (muły organiczne – sapropel, gytia, tofry – borowiny, szlamy torfiaste). Do ziem leczniczych, które są produktami wietrzenia minerałów z przewagą reakcji chemicznych zalicza się z kolei glinkę białą i wulkaniczne tufy. Torf – czwartorzędowa skała pochodzenia organicznego, powstała wskutek rozkładu roślin bagiennych ma charakter osadu pochodzenia organicznego i jest prekursorem węgla kamiennego. Zaliczenie torfu z jakiegoś złoża do tworzyw leczniczych – borowin następuje na podstawie m.in. takich kryteriów, jak stopień rozkładu, stopień uwodnienia, zawartość i rodzaj substancji organicznych i nieorganicznych. Nazywane tradycyjnie borowinami, gdyż dawniej ich złoża występowały głównie w borach. Torfy i muły torfiaste ze względu na dużą zawartość ciał humusowych nazywa się gumolitami. Do lecznictwa wprowadzono je po raz pierwszy na Orawie w Mariańskich Łaźniach w 1815 roku, a w Polsce w Krynicy w 1858 roku. W Europie wyróżnia się torfowiska wysokie, niskie i przejściowe. Torfowiska wysokie powstające pod wpływem wód opadowych są słabo zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny. Torfowiska niskie powstające w pobliżu lub poniżej poziomu wód gruntowych, na terenach zalanych wodą lub przez które przepływa woda są wysokozmineralizowane, zawierają azot. Wykazują odczyn obojętny lub lekko zasadowy. Torfowiska przejściowe powstają wskutek zmian warunków, w których się rozwijają, przeważnie wskutek odpływu wody bogatej w składniki mineralne. Torfy wysokie mają bardzo dużą pojemność wodną, wiążą bowiem 27 razy więcej wody niż ważą. Do zabiegów zaleca się przede wszystkim używanie torfów o humifikacji H6-H8. Mają one dużą pojemność cieplną, małe przewodnictwo cieplne, dużą objętość sedymentacyjną oraz dobre właściwości sorpcyjne i wymiennikowe. Cechuje je znaczna zawartość związków organicznych, w tym bitumin. Z powodu kwaśnego odczynu torfy mają właściwości bakteriobójcze. Torfy wysokie ubogie w kationy, wywierają „ssące działanie adsorbujące" na skórę. Torfy niskie zaleca się stosować głównie te o wysokim stopniu rozkładu H8-H10, mają one dużą pojemność cieplną, są bardzo plastyczne ze względu na dużą zawartość związków humusowych. Zawierają mniej więcej 10 razy więcej związków mineralnych niż torfy wysokie. Torfy niskie mają dobre właściwości sorpcyjno-wymiennikowe, właściwości przeciwzapalne i buforujące. Działanie biologiczne peloidów zależy od ich właściwości fizycznych i chemicznych, a te zależą od ich składników. Działanie danego rodzaju peloidu zależne jest od złoża z którego pochodzi. W polskich uzdrowiskach do peloidoterapii stosuje się borowinę, będącą mułem torfiastym o dużej zawartości ciał humusowych. Do zabiegów używa się jej w postaci podgrzanej gęstej papki, którą następnie okłada się ciało. Posiada ona dużą pojemność cieplną, dzięki czemu znakomicie nadaje się do stosowania okładów w celu uzyskania głębokiego przegrzania miejscowego. Lecznicze działanie zabiegów borowinowych polega na działaniu czynników cieplnych, mechanicznych i chemicznych.

3.1. Termiczne działanie zabiegów borowinowych
Papka borowinowa posiada małe przewodnictwo ciepła i nie posiada prądów konwekcyjnych, dzięki czemu jest przyczyną bardzo wolnego oddawania ciepła ciału poddawanemu kąpieli. W trakcie zabiegu następuje łagodny, powolny wzrost temperatury tkanek, zarówno części korowej, jak i rdzennej. Charakterystyczną cechą zabiegu jest silniejsze przegrzanie tkanek, uzyskiwane przy mniejszym odczuwaniu ciepła przez organizm. Jest to lecznicze działanie ciepła, przy względnie słabym jego działaniu bodźcowym. Przy kąpielach borowinowych nie następuje nagły skurcz naczyń krwionośnych, zaczerwienienie skóry również jest mniejsze lub nawet nie występuje. Następuje natomiast bardzo silne pocenie na skutek pobudzenia ośrodkowych termoreceptorów. W wyniku wysokiej temperatury następuje znaczne przegrzanie ustroju, co jest następstwem wzrostu procesów przemiany materii, uśmierzenia bólu, zmniejszenia napięcia mięśniowego i powiększenia zakresu ruchomości w stawach. W trakcie towarzyszącego intensywnego pocenia dochodzi do znacznej utraty wody, co w rezultacie skutkuje rozległymi zmianami w gospodarce wodnej.

3.2. Mechaniczne działanie zabiegów borowinowych
Ciężka masa borowinowa wywierająca nacisk na ciało powoduje odpływ krwi żylnej i chłonki przy zastojach obwodowych. Drażniący wpływ ocierającej się o skórę borowiny można porównać do działania masażu, dzięki czemu można go stosować w celu ułatwienia wchłaniania się różnych stanów wysiękowych. Czynniki mechaniczne kąpieli borowinowych utrzymują ciało w bezruchu, co pozwala na całkowite odprężenia i uśmierzenie bólu.

3.3. Chemiczne działanie zabiegów borowinowych
Składniki występujące w masie borowinowej m.in. kwasy humusowe, bituminy, garbniki, żywice, woski, białka, cukry, aminokwasy, a także jony żelazowe, glinowe i siarczanowe – mają działanie drażniące, ściągające i przeciwzapalne wywierające wpływ na skórę i błony śluzowe. Mają one korzystny wpływ na korę nadnerczy oraz na czynności wydzielnicze jajników.

3.4. Fizjologiczne działanie zabiegów borowinowych
Do działań fizjologicznych zabiegów borowinowych należy działanie cieplne, które powoduje miejscowe przegrzanie tkanek zwiększając tym samym metabolizm komórkowy. Szczególnie jest to ważne w odniesieniu do miejscowych ognisk zapalnych, gdyż w ten sposób zastają pobudzone wszystkie procesy, które prowadzą do ich likwidacji. Zwiększona przemiana materii tkanek łącznie z miejscowym przekrwieniem sprzyja wchłanianiu do krwi i chłonki produktów, które utrzymują stan zapalny oraz usuwaniu ich z organizmu. Zgodnie z prawem Dastre-Morata, naczynia krwionośne nerek zachowują się tak samo jak naczynia skóry, w związku z czym pod wpływem ciepła zachodzi zwiększone wydzielanie moczu przez nerki. Równocześnie przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie pocenia się, z potem zostają wydalone różne substancje takie jak sole, tłuszcze, cholesterol czy też kwas moczowy. W ten sposób wydaleniu może ulec wiele odpadowych produktów przemiany materii.

3.5. Metodyka wykonywania zabiegów borowinowych
Zabiegi borowinowe wykonuje się w postaci kąpieli borowinowej całkowitej lub częściowej, kąpieli nasiadowej, zawijań borowinowych całkowitych lub częściowych, okładów borowinowych, tamponów oraz jonoforezy borowinowej. Przed zabiegami borowinowymi obowiązuje wyleczenie wszelkich przewlekłych ognisk zapalnych związanych z zębami, migdałkami lub zatokami, gdyż w trakcie zabiegów dochodzi do ich uczynnienia.

3.5.1. Kąpiele borowinowe

W trakcie zabiegu borowinowego należy stale kontrolować ogólny stan chorego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na układ krążenia, temperaturę ciała i OB. W pierwszym tygodniu zabiegów często pojawia się tzw. odczyn kąpielowy, który charakteryzuje się zaostrzeniem dolegliwości. W obrazie krwi obserwowane są zmiany w postaci przyspieszenia OB, leukocytozy z przesunięciem obrazu białkowo krwinkowego w lewo i zwiększonej migracji leukocytów przez błony śluzowe. Są to typowe objawy reakcji przeciwzapalnej. Reakcja ogniskowa dotyczy chorych stawów i ma charakter miejscowego obrzęku, przekrwienia, ograniczenia ruchomości i bolesności. Z reguły w drugim tygodniu leczenia, dolegliwości te zmniejszają się i rozpoczyna się faza zdrowienia. Seria zabiegów borowinowych w zależności od wskazań wynosi od 10-20 zabiegów wykonywanych codziennie lub co drugi dzień.

3.5.2. Okłady (zawijania z pasty borowinowej)

Pastę borowinową uzyskuje się z rozdrobnionej borowiny w młynie kulowym w proporcji ok. 2,5-3 części wody na 1 część borowiny. Rozdrabnianie borowiny trwa od 6-10 godzin do uzyskania rozdrobnienia borowiny rzędu 0,01 mm i uzyskania gęstości zbliżonej do „gęstej śmietany". Czas rozdrobnienia borowiny oraz ilość wody zależy od rodzaju i jakości borowiny. Pastę borowinową można wytworzyć wyłącznie ze świeżej borowiny ze ścisłym przestrzeganiem zasad higieniczno-sanitarnych.
Pastę borowinową do zawijań stosuje się o temperaturze 38-39°C, a do okładów o temperaturze 44-45°C z uwzględnieniem zawężonych wskazań. Wartość lecznicza pasty borowinowej polega na zwielokrotnionej wchłanialności składników (którą posiada dzięki dużemu rozdrobnieniu). Czas zabiegu trwa przeciętnie 15 minut, można stosować od 10-20 minut, w niektórych przypadkach do 30 minut. Pastę o grubości 0,5 cm nakłada się za pomocą pędzla, a następnie zawija chorego w celu utrzymania ciepła. Zawijania częściowe, które obejmują połowę ciała należą do zabiegów podstawowych i mogą być stosowane co 2 dzień na zmianę z innymi zabiegami podstawowymi (kąpielowymi) lub codziennie jako wyłączny zabieg podstawowy, lecz nie dłużej jak 3 tygodnie. Stosując pastę borowinową na pojedyncze stawy lub na niewielkim obszarze ciała, zabieg taki może być stosowany jako zabieg pomocniczy nawet codziennie.

Wskazania do stosowania okładów (zawijań) z pasty borowinowej dotyczą schorzeń reumatycznych, pourazowych, nerwobóli, schorzeń naczyniowych (przy obniżonej temperaturze) oraz zmian zanikowych skóry.

3.5.3. Zawijania borowinowe (tradycyjne)

Najczęściej stosuje się je w przypadku chorób zwyrodnieniowo-wytwornych m.in. gośćcu stawowym jak i pozastawowym, borowina ma wówczas temperaturę ok. 42-44°C i czas takiego zabiegu wynosi 15-20 minut. Zawijania borowinowe można również stosować na pojedyncze stawy wówczas temperatura może osiągać 45-46°C, a czas trwania zabiegu wynosi 15-20 minut, lub 42°C i wówczas czas zabiegu można wydłużyć do 25-30 minut. Ważne jest, by zawijania w tego typu schorzeniu nie przekraczały połowy ciała. Zawijania borowinowe skutkują w tym przypadku poprawą ruchomości stawów, ustępem bólu, zwiększeniem elastyczności mięśni. Pod wpływem zawijań borowinowych ulegają wessaniu przewlekłe pourazowe wysięki stawowe (często oporne na inne formy leczenia), aby uzyskać ten efekt należy stosować je w temperaturze 40°C przy 25-30 minutach. Pourazowe zaniki mięśni i przykurcze stawów leczy się z kolei z zastosowaniem temperatury 42°C, a na duże stawy 42-44°C w czasie 15-20 minut. Należy zaznaczyć, że w niektórych przypadkach lepiej jest zastosować niższą temperaturę borowiny, a dłuższy czas. Takim przypadkiem jest np. rehabilitacja stawu łokciowego, gdzie o wiele lepiej stosować temperaturę 40°C i czas 30 minut, po czym dokonywać ćwiczeń. W przypadku zmian zniekształcających pochodzenia urazowego i pozapalnego przy dobrym uwapnieniu stosuje się temperaturę ok. 42°C i czas 15-20 minut. W zmianach zwyrodnieniowych kręgosłupa temperaturę 42-44°C, u młodszych osób 44-46°C przez 15 minut. Z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa (w I i II okresie wg podziału Johnsona) zawijania można stosować o temperaturze 40-42°C przez 15 minut. W przewlekłej dnie i w okresach zejściowych ostrej postaci, łagodne zawijania zmniejszają bóle i poprawiają ruchomość stawów. W nerwobólach splotu ramiennego stosuje się temperaturę 42-44°C przez 15-30 minut. W rwie kulszowej oraz w zespole bólowym lędźwi stosuje się temperaturę 40-44°C przez 15-30 minut. Można również stosować borowinę na okolice wątroby w przewlekłych chorobach miąższu wątrobowego i dróg żółciowych, po uprzednim wykluczeniu odczynów zapalnych w obrębie jamy brzusznej. Dobre efekty dają również okłady borowinowe stosowane u młodych osób w przypadku trądziku pospolitego. W trakcie jednej kuracji powinno stosować się 8-12 zawijań. Stosowanie 3-4 zawijań w większości przypadków mija się z celem i jest bezefektywne, tym bardziej, że jest to dawka powodująca powstanie odczynu kąpielowego. W okresie letnim nie wolno stosować zawijań na świeżo opaloną skórę, gdyż powoduje to powstawanie oparzeń. Po zawijaniu również nie należy się opalać. Podczas zabiegu borowinowego obejmującego połowę ciała należy na okolice serca przyłożyć gumowy worek z zimną wodą.

Różnica między tradycyjnym zawijaniem borowinowym, a zawijaniem (okładaniem) z pasty borowinowej polega na zmianie technologii. W tradycyjnym sposobie w masie borowinowej większość „ziaren" posiada średnicę ok. 4 mm, zaś pasta borowinowa przetworzona z tej samej borowiny w młynie kulkowym jest 400 razy bardziej rozdrobniona, dając przeciętnie średnice „ziaren" ok.0,1 mm. Podgrzewanie borowiny powyżej 50°C niszczy wartości katalityczne, a dalsze podwyższanie temperatury powyżej 80°C niszczy w istotny sposób wartości fizyczne i chemiczne. Dlatego też do celów leczniczych stosuje się wyłącznie świeżą borowinę, dobrze przechowywaną.

3.5.4. Kąpiel siarczkowo-borowinowa

Kąpiel siarczkowo-borowinowa jest to 1-2 % roztwór pasty borowinowej. Temperatura kąpieli wynosi 36-37°C, a czas jej trwania ok. 15 minut. Celem zabiegu jest wchłonięcie przez organizm składników chemicznych i biologicznych rozdrobnionej borowiny oraz działania składników zawartych w wodzie mineralnej takich jak: anion fluorkowy, siarczanowy oraz siarkowodór. Jest to zabieg o umiarkowanym stopniu bodźcowania. Stosuje się go 1-2 razy tygodniowo jako zabieg uzupełniający, jako zabieg główny 3-4 razy w tygodniu. Czas pierwszego zabiegu wynosi ok. 10 minut, przy następnych zabiegach z serii można go stopniowo wydłużać, dochodząc do 20, a nawet 30 minut. Po zabiegu wskazany jest wypoczynek w spokojnej i ciepłej atmosferze.

3.6. Wskazania do stosowania zabiegów borowinowych
- choroby reumatyczne (procesy zwyrodnieniowe stawów i chrząstek stawowych, gościec pozastawowy, choroba Bachterewa),
- choroby narządu ruchu (stany po urazach kości i stawów, przewlekłe zapalenie kości, stany pourazowe tkanek miękkich, ostrogi piętowe, przykurcz Duputrena),
- choroby układu nerwowego (porażenia i niedowłady spastyczne, choroba Heinego-Medina, rwa kulszowa, urazowe uszkodzenie nerwów obwodowych),
- choroby kobiece (niedorozwój gruczołów mlecznych, stany zapalne przydatków pochwy i szyjki macicy, niedoczynność hormonalna jajników, bezpłodność, nacieki pooperacyjne, zespół klimakteryczny),
- choroby wewnętrzne w tym choroby układu oddechowego (przewlekły nieżyt krtani, przewlekłe choroby przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych).

3.7. Przeciwwskazania do stosowania zabiegów borowinowych

- czynna gruźlica płuc i kostno stawowa,
- choroby nowotworowe,
- niewydolność krążenia,
- niewyrównane wady serca,
- nadciśnienie tętnicze oraz zbyt niskie ciśnienie,
- miażdżyca,
- choroby wrzodowe,
- świeże złamania i urazy,
- stany znacznego osłabienia i wycieńczenia,
- ciąża,
- zespół Sudecka,
- czynne przetoki i odleżyny,
- niewydolność oddechowa,
- zakrzepowe zapalenie żył,
- cukrzyca,
- niedoczynność tarczycy,
- endometrioza,
- ostre i podostre choroby kobiece,
- meno- i metrorrhagia,
- mięśniaki macicy,
- zaburzenia neurowegetatywne w obrębie miednicy mniejszej.

Rozdział 4. Klimatoterapia

Klimatoterapia jest działem fizjoterapii, który polega na leczeniu klimatycznym stosowanym w leczeniu uzdrowiskowym, wykorzystującym działanie naturalnych czynników klimatu lokalnego. Do tych czynników należą: czyste powietrze, temperatura, ciśnienie atmosferyczne, promieniowanie słoneczne itp. Klimatoterapia jest jedną ze starożytnych metod leczenia w celu wzmocnienia systemu immunologicznego i zapobieganiu infekcjom chorobowym. Polega na stosowaniu kąpieli powietrznych (aeroterapia), kąpieli słonecznych (helioterapia), kąpieli w zbiornikach otwartych wód, zabiegów powietrzno-ruchowych, inhalacji naturalnego aerozolu morskiego lub tężniowego do leczenia określonych schorzeń. Rodzajem klimatoterapii jest również talasoterapia, która polega na wykorzystywaniu naturalnych walorów leczniczych morza i wulkanoterapia polegająca na leczeniu w wysokiej temperaturze i nasłonecznieniu w specyficznych warunkach, korzystnych dla organizmu, na wyspie oceanicznej.

4.1. Cel klimatoterapii
Leczenie klimatyczne polega na celowym poddawaniu pacjenta działaniu bodźców klimatycznych o określonym natężeniu i przez określony czas w celu wywołania korzystnych dla przebiegu leczenia zmian czynnościowych, metabolicznych i morfologicznych. Lecznicze czynniki klimatyczne nabierają obecnie coraz większego znaczenia co jest spowodowane postępującym rozwojem techniki, urbanizacji i industrializacji co bezpośrednio wpływa na zmianę warunków życia człowieka. Rozwój ten powoduje narastanie tzw. szkodliwości cywilizacyjnych stanowiących podłoże wielu chorób.

4.2. Regiony klimatyczne w Polsce

W Polsce można wyróżnić następujące regiony: morski, górski, nizinny, nadmorski, równinny oraz podgórski. Do zasadniczych zalicza się: morski, górski i nizinny, natomiast do przejściowych – pozostałe. Na każdym z obszarów istnieje specyficzny mikroklimat. Klimat morski sprzyja przede wszystkim osobom cierpiącym na nadciśnienie oraz osobom chorym na niedoczynność tarczycy. Odradzany jest z kolei osobom cierpiącym na chorobę wieńcową, nadczynność tarczycy oraz osłabionym po długiej chorobie – im poleca się klimat górski. Klimat nizinny dobrze służy osobom chorym na serce. Bodźce klimatyczne i kontakt z przyrodą w szczególny sposób pozytywnie wpływają na regenerację i odprężenie jak również uodpornienie organizmu. Uzupełnieniem klimatoterapii są walory krajobrazowe uzdrowiska i okolicy. Mikroklimat wyrobisk górniczych również znacząco wpływa na lepsze samopoczucie i poprawę zdrowia organizmu. W Polsce istnieją dwa podziemne sanatoria – jedno w Wieliczce, drugie w okolicy Kowar. W Wieliczce leczy się choroby alergiczne, dychawice oskrzelowe, rozedmy, pylicę płuc jak również choroby układu trawiennego. W okolicy Kowar leczy się nadciśnienie tętnicze, choroby niedokrwienne serca oraz problemy z przemianą materii. Zaleceniem klimatoterapii zajmują się specjaliści balneoklimatologii.

Zakończenie
Obecnie naturalne metody leczenia są coraz bardziej doceniane w związku z poznaniem skutków ubocznych leczenia farmakologicznego i coraz bardziej efektywnymi wynikami leczenia uzdrowiskowego. Leczeniem uzdrowiskowym zajmują się lekarze o specjalności balneologicznej uzyskiwanej po uzyskaniu specjalizacji klinicznej w zakresie interny, kardiologii, pediatrii itp. Zadaniem lecznictwa uzdrowiskowego jest leczenie chorób przewlekłych, prowadzenie rehabilitacji i profilaktyki oraz edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.

Bibliografia

1. Les nouvelles esthetiques spa listopad 2008.
2. Żyjmy dłużej maj 1999.
3. Nowa Medycyna – Dermatologia V zeszyt styczeń 2003.
4. G. Rassner, Dermatologia podręcznik i atlas, Urban & Partner, Wrocław 1994.
5. Tarjan I., Fizyka dla przyrodników, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.
6. Mika T., Fizykoterapia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.
7. Kasprzak W., Mańkowska A., Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
8. Zimmermann-Górska I., Reumatologia kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
9. E. Murawska-Ciałowicz i M. Zawadzki, Higiena podręcznik dla studentów wydziałów kosmetologii, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005.
10. J. Dylewska-Grzelakowska, Kosmetyka stosowana, WSiP, Warszawa 1999.
11. Mała encyklopedia medycyny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
12. http://www.klinikakolasinski.pl
13. http://forumzdrowia.pl
14. http://www.wikipedia.pl